Wednesday, January 12, 2011

मधुमेह,आयुर्वेद आणि योग

मधुमेह आणि आयुर्वेद
-डॉ. अनिल रामपूरकर
आज आपण आपल्या आयुष्याचा सोबती असणारा मधुमेह या आजाराविषयी काही कडू व काही गोड गोष्टी वाचणार आहोत.
वाढते शहरीकरण, आहारामध्ये जास्त कॅलरीचा वापर, शारीरिक श्रमांचे घटते प्रमाण व मानसिक ताण या गोष्टींमुळे मधुमेहाचे प्रमाण वरचेवर वाढत चालले आहे.
जागतिक आरोग्य संघटनेच्या आकडेवारीनुसार-
इ.स.2000 साली जगात 135 दशलक्ष मधुमेही होते.
इ.स.2025 साली जगात 300 दशलक्ष मधुमेही असतील.
भारतात 2025 साली 57.2 दशलक्ष मधुमेही असतील असा अंदाज आहे व यात भारताचा जगात पहिला क्रमांक लागेल.
1970 मध्ये शहरी भागात 2.3 टक्के मधुमेही होते. ही संख्या वाढून 2001 मध्ये 12.1 टक्के झाली.
या आकडेवारीवरुन हे लक्षात येईल की हा मधुमेहाचा भस्मासूर वाढतच आहे.
येथे एका राक्षसाची गोष्ट आठवते.
एका राक्षसाला तो ज्याच्या डोक्यावर हात ठेवेल तो भस्म होईल असा वर मिळाला होता.
या वरामुळे उन्मत्त होउन त्याने सर्व पृथ्विला व देवांना हैराण करुन सोडले होते. सर्व देव विष्णूकडे गेले व या संकटातून सोडवण्याची प्रार्थना केली. विष्णूने सुंदर स्त्रीचे रुप घेतले. ते रुप पाहुन भस्मासुर आनंदाने नाचु लागला. नाचता नाचता त्याने स्वतःच्या डोक्यावर हात ठेवला वा तो क्षणार्धात भस्म झाला.
भस्मासुराप्रमाणेच आपणही उन्मत्त झालो आहोत, पाश्च्यात्यांचे अंधानुकरण करत आहोत. आपला इंद्रियांवर संयम राहिला नाही. आपली जीवनशैली चुकीची होत चालली आहे.
अशी ही चुकीची जीवनशैली व अनुवांशिक घटक हे मधुमेहाचे कारण ठरतात.
याशिवाय लठ्ठ्पणा, वाढते वय वा शारिरीक सुस्ती ही कारणे मधुमेह निर्माण करतात. या सर्व कारणांमुळे चयापचय बिघडतो. आपण घेतलेला आहार (कर्बोदके,स्निग्ध पदार्थ वा प्रथिने) जी शरीराचे इंधन म्हणुन काम करतात त्यांना योग्य रितीने वापरण्याची क्षमता नष्ट होते.
मधुमेहामध्ये मुख्य दोष म्हणजे शरीरात इन्सूलिनची कमतरता होणे. स्वादुपिंडामध्ये
इन्सूलिन तयार होत नाही किंवा झाले तरी नीट काम करु शकत नाही. शरीरातील साखरेचा सर्व चयापचय इन्सूलिनमार्फत चालतो.
मधुमेह लक्षणे:

-         खुप भूक लागणे पण वजन उतरणे
-         खुप तहान लागणे
-         लघवीचे प्रमाण वाढणे
-         अशक्तपणा
-         निरुत्साह
-         वरचेवर खोकला
-         जखम लवकर न भरणे
-         लैंगिक दुर्बलता
-         नागीण
-         चष्म्याचा नंबर सतत बदलणे
मधुमेहामध्ये विविध आहार पदार्थांमधील साखर शोषून घेण्याची क्रिया थांबते. म्हणजेच शरीर साखर स्विकारत नाही वा ती साखर मुत्रातून बाहेर पडते किंवा रक्तात साठते आणि अनेक रोग निर्माण होतात.
मधुमेहामुळे मेंदू, ह्रदय, पूर्ण चेतासंस्थेला आवश्यक शक्ती मिळत नाही.
-         हातापायांच्या संवेदना कमी होतात.
-         अवयवांना रक्तपूरवठा कमी होतो.
-         स्मृतीनाश होऊ शकतो.
-         पचनक्रिया मंदावते.
-         यौनसंबंधातील ताकद कमी होते.
-         हृदयाचा विस्तार होऊ शकतो.
-         मुत्राशयावरील ताण वाढून रक्तदाब वाढू शकतो.
-         डोळ्यांवरही परिणाम होऊ शकतो.

आयुर्वेद काय सांगते?
मधुमेह हा पुरातन काळापासून माहीत असलेला रोग आहे.
आयुर्वेद शास्त्राचे मुख्य ग्रंथ चरक संहिता, सुश्रुत संहिता व वाग्भट संहिता यात उल्लेख आढळतो.
चरक संहिता सूत्रस्थान (अष्टोधरीय अध्याय) मध्ये 20 प्रकारच्या प्रमेहाचे वर्णन आहे.(10 कफज, 6 पित्तज व 4 वातज).
4 वातज प्रकार- वसामेह, मज्जामेह, हस्तिमेह वा मधुमेह
यापैकी मधुमेह हा प्रकार असाध्य सांगितला आहे.
प्रकर्षेण मेहति इति प्रमेह: A
ज्या आजारात मुत्रप्रवृत्तीचे प्रमाण जास्त वाढते त्याला प्रमेह असे म्हणतात.  
किंवा मूत्रावाटे शरीरावश्यक घटक शरीराबाहेर जातात.
सामान्य कारणे-
आस्यासुखं- आरामदायी जीवन
स्वप्नसुखं- गादीवर झोपून राहणे
दधिनि- दही नियमित खाणे
ग्राम्यौदकानुपरसा:- मांसाहार
पयांसि- दूध वा दूधापासुनचे पदार्थ
नवान्नपानं- नवीन धान्याचे सेवन
गुडवैकृतंच- गुळ व साखरेपासुन तयार केलेली मिठाई
प्रमेहहेतु;कफकृच्चसर्वमA ‍‍- कफ वाढविणारे हेतु

सुश्रुत संहितेमध्ये- सदैव दिवसा झोपणे,व्यायाम न करणे, थंड, स्निग्ध, गोड, मेद वाढवणारे पदार्थ आणि अधिक द्रवपदार्थ सेवन करणा-या मनुष्याला प्रमेह होतो असे वर्णन आहे.
प्रमेह कसा होतो?
-“कफ:सपित्त पवनश्च दोषा:A
हा रोग तिन्ही दोषांमुळे विशेषत: कफ प्राधान्याने होतो.
-बहूद्रव:श्लेष्मा दोषविशेष:A
द्रव गुणाने वाढलेल्या कफदोषामुळे प्रमेह होतो.
हे दोष काय करतात?
मेद, रक्त, शुक्र, रस, मज्जा, मांस, ओज, वसा, लसिका यांना दुष्ट करतात/ बिघडवितात.
ओज, जे सर्व धातुंचे सार असते त्याचा क्षय होतो व शक्ती कमी होते.

पूर्वरुपे (रोग होण्यापूर्वीची लक्षणे):
केस जटील बनणे, तोंड गोडसर पडणे, हातापायांची आग, सुप्तता (स्पर्श कमी होणे), मुख, टाळू, कंठ नेहमी कोरडे पडणे, तहान लागणे, आळस, डोळे, नाक, कान यांच्यामध्ये जास्त मलनिर्मिती होणे, पूर्ण अंगाची आग होणे, शरीर दुर्गंधी

प्रमेह लक्षणे:
सामान्यं लक्षणं तेषां प्रभूत आविल मुत्रताA माधव निदान
अधिक मात्रेत, वारंवार वा गढूळ मुत्रप्रवृत्ती ही सामान्य लक्षणे आढळतात.

सुश्रुत संहितेनुसार प्रमेह प्रकार-2
1)      जन्मजात (मातापित्याकडून)- कृश व्यक्तींना
2)      अपथ्य सेवनाने उत्पन्न- स्थूल व्यक्तींना

अष्टांग ह्रदयामध्ये प्रमेहाचे सुंदर वर्णन आढळते-
-“शय्यासन स्वप्नसुखे रति:A
 शारिरीक थकवा येतो. उभे असेल तर बसावे वाटते. बसले तर आराम करावा वाटतो.
आराम करत झोपावे वाटते.
-         मुत्रेभिधावन्ति पिपीलिकाश्चA
लघवीला मुंग्या, मुंगळे लागतात.
प्रमेह चिकित्सासुत्र:                               
रोगी दिसायला लठ्ठ असेल वा बलवान असेल तर शोधन (लंघन, विरेचन इ.) चिकित्सा करावी.
रोगी दिसायला कृश, दुर्बल असेल तर बृंहण चिकित्सा करावी.
बलवान रोगी असेल तर स्नेहन हे पूर्वकर्म करावे व नंतर वमन, विरेचन, बस्ती इ. पंचकर्म करावेत वा त्यानंतर संतर्पण चिकित्सा करावी.
पंचकर्म चिकित्सेने शरीरशुद्धी होऊन, दोष संतुलन होऊन त्यांची द्रवता कमी होते. जाठराग्नी वाढतो. धात्वग्नी वाढतो आणि संप्राप्ती भंग होतो.
त्यानंतर रसायन चिकित्सा केल्यानेशिथिल झालेले धातु सशक्त होतात.
जे रोगी पंचकर्मयोग्य नाहीत त्यांना मंथ (सातुचे पीठ+पाणी), जव चुर्ण, पचायला हलका आहार द्यावा.
आहार- मुगदाळ, पालेभाज्या, जुन्या तांदुळाचा भात, मोहरीचे तेल
       कडू, तुरट रसाचे पदार्थ, जांभूळ, कारले
औषधे:
- दारुहळद, देवदार, त्रिफळा, नागरमोथा यांचा समान मात्रेत काढा
- आवळा रस+ हळद + मध
-  त्रिकंटकादि लेह
- फलत्रिकादी क्वाथ
- लोध्रासव, दंत्यासव, भल्लातकासव
- शिलाजित, वसंत कुसुमाकर, नवायस चुर्ण, अयस्कृती.
व्यायामादि प्रयोग:
-         विविध प्रकारचे व्यायाम
-         रगडून उटणे लावून मालिश करणे
-         स्नान (फवा-याखाली), पोहणे.
-         वाळा, दालचिनी, इलायची, अगरु, चंदन लेप
-         दिवसा न झोपणे, रात्री जागरण न करणे.
-         ज्याला औषध घ्यायचे नसेल त्याने विहीरी खणाव्यात, डोक्यावर छत्री न घेता अनवाणी पायांनी 100 योजने चालावे. गोमुत्र पीत गाईची राखण करावी असे वर्णन आहे. म्हणजेच व्यायाम, शारिरीक हालचालींना महत्व दिले गेले आहे.
-         याशिवाय सध्याच्या काळात चालणे, पोहणे, पळणे, जॉगींग, सुर्यनमस्कार, कपालभाती, प्राणायाम, ध्यान, संगीत इ. प्रकारांमुळे खुप फायदा होतो.
 आहार:
 आहाराविषयी नेहमी रुग्णांच्या मनात गोंधळ असतो. परंतु उंची, वजन, रक्तातील साखरेचे प्रमाण, रुग्णाला असलेले इतर विकार या सर्व गोष्टींचा विचार करुन डॉक्टर आहाराचा सल्ला देत असतात.
आहार सुत्रे-
1)     रोजच्या जेवणात 60 टक्के पिष्टमय पदार्थ(पोळी, भाकरी इ.), 25 टक्के प्रथिने, 15 टक्के स्निग्ध पदार्थ असावेत.
2)     सुलभ विघटन होणारे पिष्टमय पदार्थ उदा. बटाटे टाळावे.
3)     साखर, गुळ, मध, जाम, सर्व गोड पदार्थ, गोड फळे टाळावीत.
4)     पावभाजी, पिझ्झा, फास्टफूड, आईस्क्रीम, शीतपेये, दारु इ. चे सेवन करु नये.
5)     जास्त गोड व जास्त उष्मांकाची फळे उदा. आंब, केळी इ. खाऊ नयेत.
6)     तेल, सुकामेवा, शेंगदाणे खाल्ल्यास रक्तातील साखर तसेच चरबी वाढते म्हणून ते टाळावेत.
7)     जवस, मेथ्या, मोडाची कडधान्ये यात ओमेगा 3 मेदाम्ले असतात म्हणूनते वापरावेत.
8)     उपवास करु नये. कारण अन्नातील साखर ही पेशींसाठी इंधन म्हणून काम करते. अन्नामार्फत तयार झालेली जादा साखर यकृतामध्ये पाकाच्या रुपात साठविली जाते. ही साखर उपवासाच्या काळात इंधन म्हणून रक्तात येते. म्हणूनच अति उपवास केल्याने साखर कमी होण्यापेक्षा वाढू शकते व किटॉसीस सारखे गंभीर उपद्रवही होऊ शकतात.
9)     जेवणाच्या वेळा पाळणे आवश्यक
10)  भरपूर पाणी, शहाळे, ताक उत्साहवर्धक ठरतात. पण उसाचा रस, फळांचे ज्युस घेऊ नये.
11)  कृत्रिम गोडी देणारे पदार्थ (सॅकरीन गोळ्या इ.) यांचा वापर मर्यादितच व डॉक्टरांच्या सल्ल्यानेच करावा. गर्भारपण व लहान मुलांमध्ये सॅकरीन वापरु नये.
मधुमेह व हृदयरोग:
- 50 टक्केपेक्षा जास्त हृदयरोग्यांना मधुमेह असु शकतो.
- बायपास होणा-यांमध्ये 60 ते 70 टक्के व्यक्ती मधुमेही असतात.
- टाईप 2 मधुमेहातील 75 टक्के मृत्यु हृदय व रक्तवाहीन्यांच्या विकाराने होतात.
- मधुमेही स्त्रियांमध्ये हृदयविकाराचा धोका इतर स्त्रियांपेक्षा पाचपट जास्त असतो.
- हार्टफेल, शॉक, पॅरालिसीसचे प्रमाण मधुमेहीमध्ये पाचपट जास्त असते.
- कोणताही त्रास न जाणवता सायलेंट हार्ट अटॅक मधुमेहींमध्ये येऊ शकतो.
आहार नियंत्रण, साखरेबरोबरच मेदही नियंत्रणात ठेवले, नियमित व्यायाम आणि वजन आटोक्यात ठेवले तर मधुमेही आनंदी जीवन जगु शकतो.

मधुमेह व लठ्ठ्पणा-
अमेरीकेमध्ये युटी साऊथ वेस्टर्न मेडीकल सेंटर मध्ये डॉ. रॉजर लंगर यांनी 50 वर्षांपासून मधुमेह व त्या अनुषंगाने येणा-या इन्सुलिनच्या प्रतिरोधावर संशोधन केले व काही गोष्टी त्यांच्या निदर्शनास आल्या. त्या जर्नल ऑफ अमेरिकन मेडीकल असोसिएशन मध्ये प्रकाशितही झाल्या.
स्थूल व्यक्तीत सतत इन्सुलिन देण्याने त्यांच्यात स्निग्धाम्ले (fatty acids) वाढतात व ते इन्सुलिनचा उपचार निष्प्रभ करुन टाकतात.डोस वाढवून दिल्यास अजून स्निग्धाम्ले वाढतात व इन्सुलिनचा प्रभाव कमी करतात. असे दुष्टचक्र चालूच राहते.
इन्सुलिन देण्यापेक्षा आहारातून उष्मांकाचे नियंत्रण काटेकोरपणे केले तर रक्तातील अतिरिक्त इन्सुलिन कमी होते व वाढती स्निग्धाम्ल निर्मिती रोखली जाते."

सामान्य सुचना:
एक पालक मधुमेही असेल तर 40 ते 50 टक्के अपत्य मधुमेही होऊ शकतात.
दोन्ही पालक मधुमेही असतील तर 80 ते 90 टक्के अपत्य मधुमेही होऊ शकतात.
म्हणून घरात मधुमेह असल्यास 35 वर्ष वयानंतर दरवर्षी साखर तपासावी.
सतत समाधानी, आनंदी राहावे. मन नेहमी शांत असु द्यावे. पुरेशी झोप घ्यावी. ध्यानधारणेचा अभ्यास करावा.


हायपोग्लायसेमिया:
आपला आहार, व्यायाम व औषधे यांचा ताळमेळ चुकला तर साखर कमी होऊ शकते.
लक्षणे: छातीत धडधडणे, हातापायांचा थरकाप, घाम येणे, फिरल्यासारखे वाटणे, थकवा येणे, भूक लागणे, डोके दुखणे, डोळ्यापुढे अंधारी, चिडचिड होणे.
उपाय: ग्लूकोज पाणी/2-3 चमचे साखर/ खडीसाखर घेणे.
हायपोग्लायसेमिया कसा टाळाल?
वेळेवर जेवण घ्या, 3-4 वेळा थोडा थोडा आहार घ्या, प्रमाणात व्यायाम करा.
आधुनिक क्रांती:
सध्या इन्सुलिनचे पंप, इन्हेलर्स यावर संशोधन चालू आहे. बीटा पेशींची झीज रोखण्यासाठी व ती भरुन काढणारी औषधे भविष्यात बाजारात येतील.मधुमेह होण्याची शक्यता असलेल्या व्यक्तींना देखील मधुमेह न होण्यासाठी जीन थेरपीवरही संशोधन चालु आहे.
आयुर्वेद व योगशास्त्र परस्पर पूरक
आयुर्वेद व योगशास्त्र हे दोन्ही भारतीय शास्त्र असून ते परस्पर पूरक आहेत.
आयुर्वेदातील आहार, विहार, पंचकर्म, औषधी तसेच योगशास्त्रातील आसन, प्राणायाम, ध्यान या प्रक्रियांचा नियमित अभ्यास करुन मधुमेह नियंत्रणात ठेवता येतो व त्यापासून होणारे उपद्रव दूर करता येतात हे संशोधनाने सिद्ध झाले आहे.
आपल्याला भावी आयुष्यात निरामय राहण्यासाठी गोड शुभेच्छा देऊन मी येथे थांबतो.
                          हरि ॐ

OMKAR DHYAN

ॐ कार ध्यान
- यौगिक श्वास- 3 वेळा, ॐ कार 3 वेळा
- प्रार्थना, चक्षुविश्राम
 ॐ हे ईश्वराचे प्रतिक आहे. यालाच प्रणव असेही म्हणतात. अकार, उकार, मकार, अर्ध मात्रा व बिंदू मिळून प्रणवाची पाच अंगे आहेत. प्रणव किंवा ॐ कार हा परब्रम्हाचा, त्या अक्षरपुरुषाचा कधीही न बदलणारा वाचक शब्द मानला गेला आहे.
ध्यानबिंदुपनिषदात सांगितले आहे की, ओम म्हणजे धनुष्य व मन म्हणजे बाण आहे. या धनुष्य व बाणाच्या साहाय्याने( ॐ काराचे मानसिक ध्यान करुन) परब्रह्म या लक्ष्यापर्यंत पोचायचे आहे. ज्यांना परमतत्वापर्यंत पोहोचायचे आहे त्यांनी ॐ या ध्वनीची अर्थासहित साधना केली तर बाण थेट लक्ष्यापर्यंत पोचेल.
ॐ या प्रतिकातील अकार सृष्टीची उत्पत्ती करणा-या ब्रह्मदेवाचे प्रतिक आहे. उकार सृष्टीचे चलनवलन करणा-या (रक्षण करणा-या) विष्णुचे प्रतिक आहे. मकार हा सृष्टीचा लय घडवून आणणा-या महेशाचे किंवा शिवाचे प्रतिक आहे.
अशा अ,, म या तीन अक्षरांनी बनलेल्या ओंकाराचा मध्यमा वाणीतून केलेला उच्चार हा सर्व मणक्यांमध्ये एकाच वेळी नाद स्पंद निर्माण करतो म्हणून ओंकार जपाने ज्ञानतंतु पुष्ट होतात.
ॐ हा शक्तिशाली शब्द आहे. साधकाने एकसुराने व लयीने याचे उच्चारण केल्यास त्याची आध्यात्मिक शक्ती वाढते. याच्या उच्चारणाने स्फुर्ती वाढते व अंतर्ज्ञान मिळते.
ॐ च्या उच्चारणासोबतच त्याच्या रुपावर ध्यान केल्यास शारीरिक, मानसिक व आध्यात्मिक लाभही मिळू शकतात.
या ॐ कार ध्यानाचा सराव पुढची दहा मिनिटे आपण करणार आहोत. आपल्याला सहज बसता येईल अशा आसनात बसा.
-         सुखासन, पद्मासन, पाठीचा कणा सरळ, हाताची ज्ञानमुद्रा
-         डोळ्यांची 20 वेळा उघडझाप
-          आता डोळे बंद करा
-          एक दिर्घ श्वास घ्या व सोडा.
-         आता आपले पूर्ण आपल्या शरीराकडे एकाग्र करा. ध्यानाच्या स्थितीकडे लक्ष द्या. पाठीचा कणा स्थिर, सरळ आहे. शरीराला आधार देण्यासाठी दोन्ही हात व पाय स्थिर आहेत. संपूर्ण शरीर ध्यानाच्या स्थितीत आहे.
-         आता आपले शरीर वृक्षाप्रमाणे असण्याची कल्पना करा. जमिनीत खोलवर रुजलेला वृक्ष. आपले धड हे त्या वृक्षाचे खोड आहे. दोन्ही पाय मुळे आहेत. ही मुळे जमिनीत खोलवर रुजलेली आहेत. हात, हाताची बोटे, डोके, मान, चेहरा हे अवयव या झाडाच्या फांद्या आहेत. असे हे वृक्षरुपी शरीर एकदम स्थिर आहे. हे वृक्षरुपी शरीर एकदम स्थिर, अचल आहे.
-         आता आपल्याला संकल्प करायचा आहे की मी या ध्यानसाधनेच्या प्रक्रियेत अजिबात हालचाल करणार नाही. मुर्तीप्रमाणे, पुतळ्याप्रमाणे, वृक्षाप्रमाणे माझे शरीर अचल, स्थिर ठेवणार आहे. एखादा डास चावत असेल, शिंक, खोकला, खाज येत असेल, अन्य काही व्याधी, हातापायात तणाव यासाठी मनाला सुचना द्या की कोणत्याही विपरीत परिस्थितीत मी हालचाल करणार नाही. हालचाल करणार नाही. आपले संपूर्ण शरीर शांत, शिथिल, स्थिर झालेले आहे.
-         आता हळुवारपणे डोळे उघडा.
-         आपल्याला समोर दिसत आहे एक खुर्ची, खुर्चीवर ठेवलेली प्रकाशझोत असलेली ॐ ची फ्रेम.
-         आपल्या दृष्टीचा संकोच करा. आता आपल्याला दिसत आहे ॐ चे प्रतीक. प्रकाशमान, दैदिप्यमान असे प्रतीक.
-         अकार- उकार- मकार- अर्धमात्रा व बिंदू या पाच अंगांनी बनलेले प्रतीक. आपली दृष्टी अकारावर द्या. हळूहळू आपली दृष्टी मकारावर न्या. नंतर अर्धमात्रेवर न्या. शेवटी आपली दृष्टी बिंदूवर स्थिर करा. प्रकाशमान, प्रदिप्त असणारा बिंदू. त्याच्यावर आपली दृष्टी केंद्रीत करा.
-         आपल्याला दिसतोय फक्त एक प्रकाशमान बिंदू. त्याच्याशिवाय आपल्याला काहीही दिसत नाही. डोळ्यांवर कुठलाही ताण येऊ देऊ नका. आपण स्वत:ला आरशात बघतो एवढ्या सहजतेने बिंदूकडे लक्ष द्या. आपली दृष्टी फक्त बिंदूवरच एकाग्र करा. आपल्याला दिसत आहे प्रणवाचे पाचवे अंग- बिंदू.
-         आता हळूहळू दृष्टीचा विस्तार करा. आपले लक्ष अर्धमात्रेकडे द्या. मकार कडे द्या, उकारकडे द्या, अकाराकडे द्या. आता आपल्याला दिसत आहे ॐ चे, प्रणवाचे पूर्ण प्रतिक. परब्रम्हाच्या, अक्षर पुरुषाच्या कधीही न बदलणा-या वाचक शब्दाचे प्रतीक.
-         आपल्या दृष्टीने हा ॐ गिरवा. अकार, उकार, मकार, अर्धमात्रा, बिंदू ही पाचही अंगे गिरवा.
-         हळूहळू अजुन आपल्या दृष्टीचा विस्तार करा.
-         आता आपल्याला दिसेल ॐ च्या प्रतिमेची (फ्रेमची) चौकट, खुर्चीवर ठेवलेली ॐ ची फ्रेम, खुर्ची, आजुबाजुचा भाग
-         आता पुन्हा आपल्या दृष्टीचा संकोच करा.
-         खुर्ची, ॐ ची फ्रेम, ॐ चे प्रतीक
-         आता ॐ च्या प्रतीकाकडे आपले ध्यान द्या.
-         डोळ्यांवर कुठलाही ताण न देता सहजरित्या ॐ च्या प्रतिकाकडे बघत राहा.
-         ॐ काराकडे सहजरितीने बघायचे आहे.
-         डोळे उघडेच ठेवून सखोल श्वास घ्या व 5 वेळा ॐ काराचे उच्चारण करा.
-         आता हळूवारपणे डोळे मिटा.
-         डोळे बंद केल्यानंतरही आपल्याला ॐ ची प्रतीमा डोळ्यासमोर दिसेल. त्या प्रतिकाकडे ध्यान द्या. ॐ च्या लहरी आपल्या मेंदुमध्ये व पूर्ण वातावरणात पसरत आहेत असा अनुभव घ्या.
-         लक्ष आपल्या दृष्टीपटलासमोर दिसणा-या ॐ कडे. ॐ दिसणे बंद झाले असेल तर जे काही आपल्या दृष्टीपटलासमोर घडत आहे त्याकडे पहा.
-         आपल्या मानसिक व शारीरिक बदलांचा अनुभव घ्या.
-         आपले पूर्ण शरीर एखाद्या वृक्षासारखे स्थिर आहे.पूर्ण लक्ष आपल्या शरीराकडे
-         दोन्ही हात एकमेकांवर घासुन डोळ्यांवर तळहाताचा हलकेच दाब द्या. ही क्रिया 3 वेळा करा. डोळे बंदच ठेवा.
-         आता बाह्य वातावरणाकडे लक्ष द्या. बाहेरच्या आवाजांकडे लक्ष द्या. हळूवारपणे डोळे उघडा.
-         येथे आपला ॐ कार ध्यानाचा अभ्यास संपतो.
हरि ॐ तत्सत् हरि ॐ तत्सत् हरि ॐ तत्सत्